Stefanie Unbehauen: Czym jest kobiecy narcyzm?
Baerbel Wardetzki: Po raz pierwszy zetknęłam się z nim, pracując w klinice z kobietami cierpiącymi na zaburzenia odżywiania. Zdałam sobie wówczas sprawę, że jest to inna forma narcyzmu – nie ta wielka, wyolbrzymiona, którą znamy. Zetknęłam się raczej z narcyzmem wynikającym z głębokiego poczucia nieistotności, umniejszania własnej wartości. Tę wewnętrzną pustkę kompensuje często nadmierne dbanie o cechy zewnętrzne — o urodę, sylwetkę — lub chęć ciągłego zwiększania wydajności. Jest to próba zbudowania stabilnego, pozytywnego obrazu siebie.
Czym różni się to od męskiego narcyzmu?
Narcyzm, który zna większość z nas, jest głośny i dominujący. Często przejawia się w aroganckim egocentryzmie i wielkiej zarozumiałości. Kobiecy narcyzm jest raczej cichy i ukryty. Waha się między zwątpieniem w siebie, a wywyższaniem się.
Czy istnieją wiarygodne dane pokazujące, ile osób dotkniętych jest każdym z tych dwóch rodzajów narcyzmu?
Kobiecy narcyzm nie jest diagnozą, to termin opisowy. Na narcystyczne zaburzenia osobowości cierpi około jednego do pięciu procent populacji. Rzeczywiste rozmiary tego zjawiska są jednak większe — nie każda osoba z tym zaburzeniem osobowości jest w terapii, przez co nie można uzyskać dokładniejszych danych. Narcyzm występuje też w różnych formach. Wszyscy mamy pewne cechy narcyzmu — im więcej ich jest, tym są one silniejsze. Są też sytuacje, w których cechy te ujawniają się bardziej niż w innych. Narcyzm nie jest zjawiskiem statycznym, a bardzo zmiennym.
W jakich sytuacjach szczególnie ujawnia się narcyzm?
Zawsze wtedy, gdy ma się poczucie, że trzeba stworzyć określony wizerunek siebie. Dzieje się tak bardzo często w związkach. Chcemy zachowywać się i prezentować tak, by druga osoba nas podziwiała i kochała. Narcyzm może ujawniać się również w kontekście zawodowym. Kiedy osiągamy sukces, chcemy, aby wszyscy o tym widzieli.
A w jakich sytuacjach narcyzm jest mniej wyraźny?
Kiedy czujemy się pewnie i jesteśmy w zgodzie z samym sobą — gdy na przykład znajdujemy się na łonie natury lub w gronie przyjaciół. We wszystkich sytuacjach, w których nie mamy poczucia, że musimy prezentować się w określony sposób, bo nie ma takiej potrzeby.
Czy mężczyźni mogą cierpieć na narcyzm kobiecy, a kobiety na narcyzm męski?
Tak, zdecydowanie. Chociaż mężczyźni w większości przypadków wykazują raczej narcyzm wielkości, bo w ostatnich stuleciach byli znacznie bardziej doceniani od kobiet, te z kolei często mają zakorzenione poczucie niższości.
W sidłach perfekcjonizmu
Jaki wpływ na rozwój zaburzeń narcystycznych mają doświadczenia z dzieciństwa?
Bez wątpienia odgrywają ważną rolę. Zbyt dużym uproszczeniem byłoby jednak stwierdzenie, że jeśli w dzieciństwie wydarzy się to czy tamto, automatycznie doprowadzi to do pojawienia się zaburzeń narcystycznych. Ludzie nie działają w ten sposób. Nie jesteśmy maszynami, a żywymi, czującymi istotami. Istnieją jednak pewne warunki, w których może rozwinąć się kobieca struktura narcyzmu. Jednym z nich jest dorastanie w środowisku naznaczonym narcyzmem, w którym dzieci mają pełnić określoną funkcję – na przykład stabilizować obraz siebie rodziców.
Niewypowiedziane przesłanie brzmi wtedy: bądź taki, jakim chcę, żebyś był – tylko wtedy będę cię kochać. W takich sytuacjach dzieci nie mogą być sobą. Dostosowują się, wycofują się wewnętrznie i rozwijają w sobie poczucie, że mogą polegać tylko na sobie. Nie widzą swojego prawdziwego ja, a jedynie to, kim wydają się być. W rezultacie wcześnie uczą się odgrywać określone role. Na zewnątrz pokazują maskę – pięknej, silnej, podziwianej kobiety – ukrywając swoje prawdziwe ja.
Kobiety często odczuwają presję, by zawsze wyglądać idealnie — najlepiej, gdyby wiecznie były młode i szczupłe. Czy w jakiś sposób sprzyja to narcyzmowi?
Jest to całkiem możliwe – ale tylko wtedy, gdy u takich kobiet istnieje już wewnętrzna niepewność. Osoby o silnej samoocenie nie ulegają wpływom zewnętrznych oczekiwań. Młode dziewczyny w dużym stopniu kierują się jednak tym, co widać na zewnątrz. Sama presja społeczna nie może wywołać narcyzmu, ale może go wzmocnić lub sprzyjać jego rozwojowi.
A media społecznościowe? Czy one mogą promować narcyzm, na przykład poprzez zachęcanie do ciągłego porównywania się z innymi?
W tym przypadku obowiązuje ta sama zasada — osoby pewne siebie nie ulegają tym wpływom. Tylko te, które już czują wewnętrzną niepewność, dają się owładnąć mediom społecznościowym i propagowanemu przez nie ideałowi piękna. Pewne ideały piękna istniały zawsze. Problemem jest jednak to, że obecnie media społecznościowe konfrontują nas z nimi przez całą dobę. Tam wszystko kręci się wokół obrazów. A narcyzm silnie działa właśnie poprzez obrazy. W prawdziwych relacjach powstaje wzajemność — rozmawia się ze sobą, doświadcza się emocji. Wszystkiego tego brakuje w mediach społecznościowych. Tam spotkania odbywają się przede wszystkim poprzez autoprezentację. To jest narcystyczna forma relacji.
Nasze społeczeństwo jest silnie nastawione na samodoskonalenie. Czy operacje plastyczne i diety są wyrazem kobiecego narcyzmu?
Być może, ale wszystko zależy od motywacji. Jeśli dbam o swoje ciało lub coś w nim zmieniam, bo dzięki temu czuję się zdrowiej i chcę żyć dłużej, jest to całkowicie uzasadnione. Problem pojawia się, gdy robię to wszystko by być kochanym lub akceptowanym. Wtedy mówimy o postawie narcystycznej.
Jakie cechy wykazują kobiety z narcyzmem?
Najbardziej rzuca się w oczy silny perfekcjonizm. U takiej kobiety istnieje ogromny strach przed popełnieniem błędu – a jeśli coś pójdzie nie tak, często towarzyszą temu silne emocje. Niektóre kobiety myślą nawet: „nie ma dla mnie miejsca na tym świecie, jeśli popełniam takie błędy”. Do tego mają one wyjatkową zdolność do adaptacji, prawie jak u kameleona. Bardzo szybko wyczuwają, czego oczekuje się od nich w danej sytuacji, i dostosowują się do tego. Ich postrzeganie nie zawsze jest jednak obiektywną prawdą. W dużym stopniu kierują się wyobrażeniami innych, często bardziej niż własnymi potrzebami lub wartościami. Zamiast zadawać sobie pytanie: „czego potrzebuję?”, pytają: „co muszę zrobić, aby inni czuli się dobrze?”. Żyją bardziej na zewnątrz niż wewnątrz, nieustannie zajmują się odczytywaniem otoczenia i dostosowywaniem się do niego.
Miłość własna a narcyzm
Czy pewne komentarze lub stwierdzenia dotyczące urody mogą wzmacniać tendencje narcystyczne?
Tak, to możliwe – zwłaszcza jeśli dorasta się w rodzinie, w której dużą wagę przywiązuje się do wyglądu. Dzieci często bezrefleksyjnie przejmują tę postawę lub wręcz przeciwnie — świadomie ją odrzucają. Często u podstaw leży głęboko zakorzenione przekonanie, że nie jest się kochanym lub wystarczająco dobrym. Tacy ludzie uważają, że aby zasłużyć na miłość, muszą spełniać określone oczekiwania – na przykład być piękni lub wydajni. Nie wierzą w to, że mogą będą akceptowani i lubiani takimi, jakimi są – po prostu sobą.
Gdzie kończy się miłość własna, a zaczyna narcyzm?
Narcyzm jest formą braku prawdziwej miłości własnej. Ta oznacza akceptację siebie – ze wszystkimi mocnymi i słabymi stronami, nawet tymi, których nie lubimy. Narcyzm nie polega na tego rodzaju akceptacji, ale na dążeniu do stworzenia wewnętrznego ideału. To zakochanie w własnym ideale a nie prawdziwa, pełna empatii relacja z samym sobą.
Jaki wpływ na kobiecy narcyzm mają przyjaźnie?
Przy narcystycznym zaburzeniu osobowości przyjaźń może być dość problematyczna. W niektórych przypadkach pojawia się silna rywalizacja – zwłaszcza między kobietami. Są kobiety, które w przyjaźniach nieustannie porównują się z innymi i myślą: muszę być lepsza od innych. Z drugiej strony jest też wiele kobiet, które przyjaźnie postrzegają jako bezpieczną przestrzeń. Czują się w nich akceptowane i zrozumiane. Wszystko więc zależy od tego, jak silne są cechy narcystyczne i jak kobieta potrafi się z nimi zmierzyć.
Wiele osób ma przed oczami obraz męskiego, dominującego narcyzmu na stanowiskach kierowniczych. Jak przejawia się narcyzm u kobiet w życiu zawodowym?
Kobiety z zaburzeniem narcystycznym często mają bardzo dobre wyniki, w pracy są pewne siebie. Często są nastawione na rywalizację, ponieważ mają poczucie, że muszą nieustannie się wykazywać i być lepsze od innych. Może to prowadzić do napięć w pracy zespołowej, ponieważ ich dążenie do dominacji czasami koliduje z pracą zespołową. Jednocześnie są bardzo asertywne i zdeterminowane. Ich emocjonalna wrażliwość ujawnia się jednak raczej w bliskich, osobistych relacjach – w związkach często widać u nich wewnętrzną niestabilność.
Narcyzm kobiecy jest często skutkiem braku własnej wartości
Jakich partnerów wybierają kobiety z tendencjami narcystycznymi?
Szukają partnerów z ogromnym narcyzmem, ponieważ takie przeciwieństwa się przyciągają. W uproszczeniu narcyzm można podzielić na dwie strony: imponującą fasadę i kryjące się pod nią poczucie niższości. Kiedy kobieta z narcyzmem ma u boku mężczyznę z ogromnym narcyzmem, może z dumą powiedzieć: „spójrzcie, jakiego mam wspaniałego mężczyznę”. Jednocześnie pozwala mu przenosić na siebie na jego własne poczucie niższości lub wyładowywać się na niej.
A czy zdarza się, że kobiety z narcyzmem unikają związków, ponieważ czują, że nie są wystarczająco dobre?
Jest to całkiem możliwe. Narcystyczne zachowania prawie zawsze prowadzą do problemów w związkach. Kobiety te często zachowują się w relacjach w sposób ambiwalentny: z jednej strony pragną całkowitej bliskości, z drugiej uważają, że je ona ogranicza. Czują się jednocześnie pociągane i odrzucane.
Co mogą zrobić osoby dotknięte tym problemem?
Ważne jest, aby szukać profesjonalnej pomocy, na przykład w formie terapii. Należy jednak wystrzegać się samodzielnego stawiania diagnozy. Narcyzm jest przede wszystkim terminem opisowym, a nie ostateczną diagnozą. Zbytnie zaszufladkowanie się może być bardzo ograniczające. Nie należy samemu przypisywać sobie etykietki „narcyz”. Znacznie ważniejsze jest uświadomienie sobie, jakie konkretnie ma się problemy.
W codziennym życiu sama diagnoza niewiele pomaga. Decydujące znaczenie ma to, by taka osoba zrozumiała, gdzie gubi się w relacjach lub w życiu. Gdy na przykład całkowicie zatraca się w związku i spełnia tylko potrzeby drugiej osoby, a sama jestem zaniedbywana, powinna zadać sobie pytanie — co może zmienić? Gdzie ma swoje granice i w jakim aspekcie potrzebuje wsparcia? Dopiero znalezienie odpowiedzi na te pytanie może wymiernie pomóc osobom dotkniętym tym problemem.