Serial „Breslau” na Disney+ pokazał, że polska telewizja też potrafi sięgnąć po mroczny klimat noir – pełen dymu papierosowego, cynicznych bohaterów i nieoczywistych intryg. Jeśli wciągnęła cię ta ponura atmosfera, przygotowaliśmy zestawienie 10 najlepszych klasyków i neo-noir, które trzeba znać. Od klasyków kina po nowoczesne seriale i filmy, które odświeżyły gatunek.
Film noir („noir” oznacza po francusku „czarny”) narodził się w Hollywood w latach 40. i 50. XX wieku i jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych nurtów w historii kina – mroczny, pełen moralnych dylematów, zmęczonych detektywów, pięknych, ale niebezpiecznych kobiet i brutalnych zbrodni. Tutaj nie ma moralizatorstwa i szczęśliwych zakończeń, ale nihilistyczny ton, moralne zepsucie i cynizm.
To nie jedyne cechy charakterystyczne kina noir, które wyjątkowo łatwo rozpoznać na ekranie. Wszystko przez klimat: ponury, miejski, niepokojący, ale i styl: wyraziste cienie, mocne kontrasty, obrazy nocnych ulic. W latach 70. pojawiło się neo-noir, czyli współczesne odświeżenie gatunku – często bardziej brutalne i cyniczne, czerpiące z dziedzictwa noir, ale uaktualnione o nowe motywy, rozwiązania fabularne, stylistyczne i technologiczne.
Noir to świat, w którym granica między dobrem a złem niemal zawsze się zaciera. Tak jak w „Breslau” w reżyserii Leszka Dawida, pierwszym polskim serialu Disney+, który zgrabnie korzysta z elementów neo-noir.
Detektyw Franz Podolsky, którego wyśmienicie gra Tomasz Schuchardt, rozwiązuje sprawę seryjnego mordercy grasującego po Breslau (należącym wówczas do Niemiec Wrocławiu) w latach 30. XX wieku. A w tle naziści, którzy robią wszystko, aby zabójstwa nie pokrzyżowały propagandowych planów III Rzeszy tuż przed Igrzyskami Olimpijskimi w Berlinie. Jest mrocznie, ponuro, krwawo i stylowo.
Najlepsze kryminały noir i neo-noir
Szukacie najlepszych filmowych i serialowych kryminałów noir? Oto dziesiątka, którą warto znać.
1. Sokół maltański (1941)
Prywatny detektyw Sam Spade (Humphrey Bogart) zostaje zatrudniony przez tajemniczą kobietę (Mary Astor), by odszukał jej siostrę. Spade szybko odkrywa jednak, że jego klientka wraz z dwoma podejrzanymi mężczyznami (Peter Lorre, Sydney Greenstreet) tak naprawdę poszukuje bezcennego posągu. Detektyw wplątuje się w niebezpieczną intrygę i musi odnaleźć figurkę, zanim zrobią to inni.
„Sokół maltański” w reżyserii Johna Hustona powstał na podstawie powieści Dashiella Hammetta z 1930 roku i jest jednym z pierwszych kinowych kryminałów noir. Film, który dziś jest kultowy, odniósł duży sukces i zdobył aż trzy nominacje do Oscara: za najlepszy film, scenariusza Hustona i drugoplanową rolę Greenstreeta. Z kolei postać cynicznego detektywa Sama Spade’a z papierosem w ustach zainspirowała niezliczonych bohaterów w filmach i serialach – przebiegłych detektyw, łączących siłę mięśni i umysłu.
2. Babylon Berlin (serial, 2017-)
Berlin, lata 20. XX wieku. Detektyw Gereon Rath (Volker Bruch) zostaje przeniesiony z Kolonii do Berlina, gdzie wpada w sam środek przestępstwa, korupcji, narkotyków i politycznych spisków. Wraz z ambitną stenotypistką Charlotte Ritter (Liv Lisa Fries) odkrywa tajemnice, które prowadzą ich od mrocznych uliczek do państwowych gmachów.
„Babylon Berlin” autorstwa Toma Tykwera, Achima von Borriesa i Hanka Handloega, luźna adaptacja powieści Volkera Kutschera, to największa niemiecka produkcja serialowa. Mroczny, brutalny, wizualnie olśniewający jest przykładem współczesnego neo-noir. To do tego serialu najczęściej porównywany jest „Breslau”.
3. Podwójne ubezpieczenie (1944)
Sprzedawca ubezpieczeń Walter Neff (Fred MacMurray) wdaje się w płomienny romans z uwodzicielską Phyllis Dietrichson (Barbara Stanwyck). Para postanawia zamordować męża kobiety i uciec razem z pieniędzmi z jego polisy na życie. Jednak kiedy podejrzliwy likwidator szkód (Edward G. Robinson) zaczyna badać sprawę śmierci Dietrichsona, szybko odkrywa mroczną prawdę.
„Podwójne ubezpieczenie” w reżyserii Billy’ego Wildera to jedno z najwybitniejszych i najważniejszych dzieł kina noir, które miało ogromny wpływ na rozwój gatunku. Film na podstawie powieści Jamesa M. Caina zdobył siedem nominacji do Oscara, w tym za film, reżyserię i pierwszoplanową rolę Stanwyck.
4. Laura (1944)
Detektyw Mark McPherson (Dana Andrews) zajmuje się sprawą śmierci młodej nowojorskiej bizneswoman Laury Hunt (Gene Tierney). W trakcie przesłuchiwania przyjaciół i współpracowników Laury, McPherson zaczyna ulegać urokowi kobiety, w której wcześniej zakochiwało się wielu mężczyzn. Śledztwo przybiera jednak zaskakujący obrót, a intryga się zagęszcza.
„Laura” na podstawie powieści Very Caspary to kolejny wzorcowy przykład kryminału noir. Film w reżyserii Otto Premingera przekroczył jednak ramy klasycznego noir i zredefiniował gatunek, m.in. dzięki przewrotnej fabule i zaskakującemu zakończeniu. Produkcja zdobyła pięć nominacji do Oscara i zdobyła statuetkę za najlepsze czarno-białe zdjęcia.
5. Perry Mason (serial, 2020-2023)
Los Angeles, lata 30. XX wieku. Prawnik i detektyw Perry Mason (Matthew Rhys) robi karierę w świecie skorumpowanych elit, brudnych interesów i podejrzanych przestępstw, a jednocześnie próbuje poradzić sobie z powojenną traumą i rozwodem z żoną. Nieoczekiwanie trafia do niego sensacyjna sprawa porwania, która ujawni tajemnice miasta i może odkupić – lub pogrążyć – samego Masona.
Nowa wersja „Perry’ego Masona” – klasycznej postaci literackiej stworzonej przez Erle’a Stanleya Gardnera – to neo-noir w najczystszej postaci. Nominowany do sześciu nagród Emmy serial Rolina Jonesa i Ron Fitzgeralda jest stylowy, mroczny i świetnie zagrany, choć pojawiła się krytyka pod adresem chaotyczne fabułt. Warto dodać, że Perry Mason już wcześniej doczekał się przeniesienia swoich przygód na ekran – w postaci serialu telewizyjnego z lat 1957-1966.
6. Człowiek z przeszłością (1947)
Gdy były prywatny detektyw Jeff Bailey (Robert Mitchum) zostaje rozpoznany przez człowieka ze swojej przeszłości, musi stanąć twarzą w twarz z jego szefem, White’em Sterlingiem (Kirk Douglas). To właśnie Sterling zatrudnił kiedyś Baileya, by odnalazł jego byłą dziewczynę, Kathie Moffat (Jane Greer), która postrzeliła go i uciekła z torbą pieniędzy. Wspominając odnalezienie Kathie i burzliwy romans, który odmienił jego życie, Bailey próbuje zakończyć sprawę ze Sterlingiem.
„Człowiek z przeszłością” w reżyserii Jacquesa Tourneura na podstawie powieści Geoffreya Homesa to dziś jeden z najsłynniejszych filmów noir wszech czasów, choć niektórzy krytycy narzekali na zbyt skomplikowaną intrygę. Chwalono jednak aktorstwo całej trójki, mroczne zdjęcia i klasyczną postać femme fatale.
7. Trzeci człowiek (1949)
Amerykański autor kryminałów Holly Martins (Joseph Cotten) przyjeżdża do powojennego Wiednia, by spotkać się ze swoim przyjacielem z dzieciństwa, Harrym Lime’em (Orson Welles). Na miejscu dowiaduje się jednak, że Lime został zamordowany.
Kiedy Martins odkrywa, że na miejscu zbrodni widziano nieznanego „trzeciego człowieka”, rozpoczyna własne śledztwo, które prowadzi go do odkrycia ogromnego spisku. W trakcie dochodzenia niespodziewanie zakochuje się w pogrążonej w żałobie dziewczynie Lime’a, Annie (Alida Valli).
„Trzeci człowiek” w reżyserii Carola Reeda to tym razem kryminał noir z Wielkiej Brytanii. Choć początkowo film spotkał się z umiarkowanym przyjęciem, dziś uznawany jest za jedno z najwybitniejszych dzieł brytyjskiego kina. Nominowany do trzech Oscarów film (zdobył statuetkę za najlepsze czarno-białe zdjęcia) wyróżnia się skalą – zamiast na małej intrydze skupia się na spisku o szerszym zasięgu.
8. Chinatown (1974)
W Los Angeles lat 30. tajemnicza Evelyn Mulwray (Faye Dunaway) zatrudnia prywatnego detektywa J.J. Gittesa (Jack Nicholson), aby śledził jej męża, dyrektora Wydziału Wodociągów i Energetyki. Kiedy na jaw wychodzi jego pozamałżeński romans, wybucha skandal, a do Gittesa zwraca się z pretensjami prawdziwa Evelyn. Wtedy detektyw zdaje sobie sprawę, że wplątał się w gigantyczny spisek dotyczący wody w Mieście Aniołow.
„Chinatown” w reżyserii Romana Polańskiego (był to jego ostatni film nakręcony w USA) to klasyk kina neo-noir i jeden z najlepszych filmów lat 70. Zdobył Oscara za znakomity scenariusz Roberta Townego i aż 11 innych nominacji, w tym za film, reżyserię, role Nicholsona i Dunaway oraz zdjęcia i muzykę. Krymiał jest uważany za kamień milowy gatunku, który sprawnie łączy tajemnicę i dramat psychologiczny.
9. Tajemnice Los Angeles (1997)
Lata 50., Los Angeles. Trzej policjanci o zupełnie różnych charakterach – ambitny Ed Exley (Guy Pearce), brutalny Bud White (Russell Crowe) i cyniczny Jack Vincennes (Kevin Spacey) – próbują rozwikłać sprawę wielokrotnego zabójstwa w nocnym barze i zostają uwikłani w skandal sięgający najważniejszych osób w mieście. Każdy z nich próbuje odkryć prawdę na własny sposób, ryzykując karierę, reputację i życie.
„Tajemnice Los Angeles” w reżyserii Curtisa Hansona, oparte na powieści Jamesa Ellroya, to jedno z najważniejszych dzieł neo-noir. Brutalna fabuła, nowoczesna narracja i świetna realizacja zachwyciły i widzów, i krytyków. Film otrzymał dziewięć nominacji do Oscara – w tym za najlepszy film i reżyserię – i dwie statuetki (za scenariusz adaptowany oraz rolę Kim Basinger).
10. Nieznajomi z pociągu (1951)
Podczas podróży pociągiem gwiazda tenisa, Guy Haines (Farley Granger), wdaje się w rozmowę z ekscentrycznym nieznajomym, Bruno Anthonym (Robert Walker). Rozmowa dotyczy niewiernej żony Hainesa, która odmawia rozwodu, by ten nie mógł poślubić córki senatora (Ruth Roman). Haines nie zdaje sobie sprawy, że pozornie niewinna pogawędka stanie się początkiem tragedii – Bruno morduje jego żonę, a następnie żąda, by Guy w zamian zabił jego ojca.
„Nieznajomi z pociągu” w reżyserii Alfreda Hitchcocka to kultowy film noir oparty na powieści Patricii Highsmith z 1950 roku. Choć główną rolę gra Granger, to Walker kradnie show jako psychopatyczny Bruno – postać zarazem czarująca i złowroga, która nie daje bohaterowi żadnej szansy ucieczki. Początkowo film (który zdobył nominację za najlepsze zdjęcia) wywołał mieszane reakcje, lecz dziś uchodzi za jedno z największych osiągnięć Hitchcocka, reżysera kultowej „Psychozy”.